Zarówno w Unii Europejskiej, jak i poza nią można zaobserwować wzmożoną mobilność ludności oraz wiele innych zmian o charakterze demograficznym. W ich świetle zwłaszcza zdolność do życia w warunkach różnorodności społecznej, religijnej i kulturowej zdaje się stanowić kluczowe wyzwanie XXI wieku. Projekt „Living with Difference in Europe: Making communities out of strangers in an era of super mobility and super diversity” (LIVEDIFFERENCE, realizowany od czerwca 2010 r. do maja 2014 r.) ma na celu zbadanie natury i zasięgu codziennych kontaktów z „innością” poprzez zebranie danych w Wielkiej Brytanii i Polsce. Złożony jest z następujących komponentów: 1) mapowanie różnorodności społecznej: możliwości kontaktu, 2) przeżycia i doświadczenia: transfer postaw wobec różnorodności, 3) przestrzenie sporów: tożsamość grupowa i prawa do przestrzeni miejskiej, 4) znaczący kontakt: generowanie zmiany społecznej, 5) eksperymenty przestrzenne: kreowanie znaczącego kontaktu.

Sondaż na temat różnorodności i uprzedzeń
W ramach komponentu pierwszego w okresie od lutego do kwietnia 2012 r. zrealizowane zostało badanie sondażowe na reprezentatywnej próbie (N = 1 499) mieszkańców Warszawy, za pomocą metody wywiadu bezpośredniego przy użyciu komputera (CAPI). Zastosowano losowo-kwotowy dobór próby (wylosowano 136 punktów startowych). Dodatkowo próba była stratyfikowana przestrzennie w oparciu o opracowane wcześniej typy społeczności (tzw. klastry różnorodności), by dotrzeć do populacji mieszkającej w różnorodnym otoczeniu społecznym.

W badaniu pytaliśmy m.in. o odczucia względem wybranych grup społecznych i prosiliśmy o zaznaczenie ich na skali od 0 do 100. W kontekście różnorodności etniczno-religijnej należy wskazać, że mieszkańcy Warszawy wyrazili największą niechęć wobec Romów (41 proc. wyraziło negatywne nastawienie, czyli mniej niż 50 punktów na skali), Muzułmanów (33 proc. ), Żydów (24 proc. ), uchodźców i azylantów (21 proc.) oraz osób czarnoskórych (14 proc. ). Postawy wobec tych grup są wysoko ze sobą skorelowane, czyli osoby uprzedzone do jednej grupy często są również uprzedzone w stosunku do innej (Pearson r = 0,60-0.80). Dlatego w dalszej części artykułu wyniki zostaną przedstawione dla ogólnego wskaźnika postaw wobec odmienności etniczno-religijnej, który jest średnią tych pięciu zmiennych i wynosi 58,4.

Przestrzenny wymiar kontaktu
Relatywnie niedawny wzrost różnorodności etniczno-kulturowej w Warszawie skłania do zadania pytania, czy pojawienie się takich „innych” w najbliższym otoczeniu wpływa na zmianę postaw: czy redukuje uprzedzenia, czy wspomaga rozwój akceptacji? Niewielki odsetek badanych zadeklarował, że w ich rodzinie jest osoba o innym pochodzeniu etnicznym - ok. 5 proc. Kontakty międzyetniczne poza przestrzenią prywatną są znacznie bardziej powszechne. Niemal połowa badanych wskazała, że regularnie ma kontakt (zdefiniowany jako robienie czegoś razem, np. rozmawianie, a nie tylko współprzebywanie w jakimś miejscu) z osobami o odmiennym pochodzeniu etnicznym. Zwykle te kontakty zachodzą w przestrzeni publicznej, np. na ulicy czy w parku (ok. 30 proc. respondentów) czy przy okazji korzystania z usług lub transportu publicznego (po 20 proc.), lecz także nie są obce w przestrzeniach umożliwiających bardziej znaczący kontakt, np. w pracy lub na uczelni (12 proc.). Co ważne, osoby, które posiadają takie regularne kontakty z osobami odmiennymi etnicznie, mają bardziej pozytywne nastawienie do różnych mniejszości etniczno-kulturowych (zob. Rys. 1).

Rys. 1. Kontakt z osobami o niepolskim pochodzeniu etnicznym i średnie postawy wobec odmienności etniczno-religijnej

Uwagi: t(1483)=4,2, p<0,01. Źródło: Sondaż LIVEDIFFRENCE 2012.

Różnorodność i uprzedzenia w Warszawie
Pomiar wpływu życia w różnorodnym sąsiedztwie jest niezwykle trudny w Warszawie z uwagi na relatywnie niski udział imigrantów oraz nieaktualność danych statystycznych (według Spisu Ludności z 2002 r. cudzoziemcy stanowili ok. 1 proc. mieszkańców Warszawy). Dlatego w sondażu zapytaliśmy o subiektywne odczucie względem różnorodności zamieszkiwanego sąsiedztwa w Warszawie, zakładając, że odzwierciedla ono możliwości kontaktu z mieszkańcami o niepolskim pochodzeniu. Zdecydowana większość mieszkańców Warszawy uważa, że mieszka w homogenicznym etnicznie otoczeniu (72 proc. badanych), co czwarty wskazuje, że w jego okolicy zamieszkują jacyś nie-Polacy, a tylko 5 proc. twierdzi, że w jego sąsiedztwie co najmniej połowa to osoby o innym pochodzeniu etnicznym. 

Więcej różnorodności na co dzień niekoniecznie oznacza mniej uprzedzeń (zob. Rys. 2). Wydaje się, że pewien poziom różnorodności w sąsiedztwie jest pozytywnie związany z redukcją negatywnych postaw, lecz osoby, które uznały, że mieszkają w bardzo różnorodnym otoczeniu, są bardziej uprzedzone w stosunku do odmienności etniczno--religijnej niż pozostali badani. Interesujące jest zatem, co owa postrzegana różnorodność reprezentuje - „faktyczne” możliwości kontaktu czy „wyobrażone” zagrożenie? Te i inne aspekty związane ze złożonością spotkań z różnorodnością w Warszawie są poddawane dalszym analizom w ramach wspomnianego projektu.

Rys. 2. Postrzegana różnorodność etniczna w sąsiedztwie i średnie postawy wobec odmienności etniczno-religijnej

Uwagi: F(2,1406)=5.9, p<0.01 Źródło: Sondaż LIVEDIFFRENCE 2012.

Więcej informacji:
Projekt finansowany jest z grantu Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych nr 249658, dla Prof. Gill Valentine. Więcej o badaniu na stronie: livedifference.group.shef.ac.uk/ oraz na kanale na Twitterze https://twitter.com/LIVEDIFFERENCE.

Konferencja końcowa projektu „Living with Difference” odbędzie się
w dniach 21-23 maja 2014 r. w Sheffield, Wielka Brytania, pod hasłem „The Future of Social Relations: Rethinking Prejudice and Togetherness in Times of Crisis”. Abstrakty wystąpień można nadsyłać do 16 grudnia 2013 r.