Jesienią 2012 r. w prasie ukazał się szereg artykułów opisujących sytuację osób przebywających w prowadzonych przez Straż Graniczną strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców. Wówczas do zainteresowania mediów sytuacją w strzeżonych ośrodkach przyczyniły się prowadzone w kilku z nich trwające kilkanaście dni protesty głodowe, będące formą sprzeciwu cudzoziemców wobec sytuacji, w jakiej się znaleźli. (zob. „BM” nr 38, s. 1). W celu wyjaśnienia pojawiających się zarzutów Ministerstwo Spraw Wewnętrznych powołało zespół, w skład którego weszli nie tylko przedstawiciele resortowego Departamentu Kontroli, Skarg i Wniosków, lecz również eksperci z Departamentu Polityki Migracyjnej MSW i Komendy Głównej Straży Granicznej oraz dwie organizacje pozarządowe - Helsińska Fundacja Praw Człowieka oraz Stowarzyszenie Interwencji Prawnej. W efekcie powstały dwa odrębne raporty - zespołu kontrolnego MSW oraz organizacji pozarządowych (np. „BM” nr 40, s. 3).

Ważną konkluzją wynikającą z obu tych dokumentów był brak potwierdzenia podnoszonych w doniesieniach prasowych zarzutów dotyczących poważnych nadużyć i naruszeń praw człowieka, co nie znaczy, że nie zaobserwowano szeregu uchybień formalnych oraz potrzeby wprowadzenia zmian o charakterze systemowym. Warto podkreślić, że wnioski wyciągnięte z kontroli i związana z nimi debata nie były w żaden sposób oderwane od całokształtu działań związanych z szeroko rozumianą polityką imigracyjną państwa. W tym kontekście w pierwszej kolejności należy wymienić dokument „Polityka migracyjna Polski - stan obecny i postulowane działania”, przyjęty przez Radę Ministrów w lipcu 2012 r. Wśród zawartych w nim rekomendacji znalazła się m.in. współpraca z organizacjami pozarządowymi oraz konieczność zapewnienia jak najlepszych warunków w strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji dzieci. Z realizacją postulatów zawartych w „Polityce migracyjnej Polski” związana jest nowa ustawa o cudzoziemcach, która wejdzie w życie w maju 2014 r. Na wielu etapach prac legislacyjnych, zarówno rządowych (konsultacje społeczne, konferencje uzgodnieniowe), jak i prac parlamentarnych trwał dialog, mający na celu wypracowanie rozwiązań optymalnych, zapewniających wystarczającą kontrolę państwa nad procesami migracyjnymi, jak też likwidujących niekonieczne bariery i utrudnienia oraz uwzględniających prawa człowieka. Wprowadzenie do ustawy tzw. środków alternatywnych wobec detencji oznacza, że zarówno Straż Graniczna (zamiast wnioskowania do sądu o umieszczenie w strzeżonym ośrodku), jak i sądy (zamiast stosowania detencji) będą mogły stosować zabezpieczenia takie jak poręczenie majątkowe, oddanie paszportu do depozytu czy konieczność zgłaszania się w określonych odstępach czasu. Po analizach zdecydowano się także na całkowitą rezygnację z umieszczania w strzeżonych ośrodkach małoletnich bez opieki poniżej 15 roku życia, a rodzinom z dziećmi zagwarantowano wspólne zakwaterowanie.

Równie istotne zmiany zostały wprowadzone na poziomie stosowanych przez Straż Graniczną wewnętrznych dokumentów i wytycznych, a co za tym idzie - praktyki działania funkcjonariuszy. Zwiększono swobodę przemieszczania się wewnątrz strzeżonych ośrodków (np. możliwość nielimitowanego spaceru na świeżym powietrzu, szerszy dostęp do bibliotek, odbiorników telewizyjnych, świetlic itp.), poszerzono możliwości kontaktu ze „światem zewnętrznym” (większa swoboda przyjmowania wizyt, korzystania z własnych telefonów komórkowych, dokonywania zakupów itp.). Zdecydowano o sprofilowaniu ośrodków w celu dostosowania ich do potrzeb określonych grup cudzoziemców - jest to szczególnie ważne w wypadku dzieci, które obecnie kierowane są wyłącznie do dwóch ośrodków strzeżonych, gdzie zapewnione są im jak najlepsze warunki zarówno bytowe, jak też dotyczące socjalizacji w grupie rówieśniczej oraz dostępu do nauki (prowadzonej przez nauczycieli z miejscowych szkół) i dodatkowych zajęć (prowadzonych przez wykwalifikowanych pracowników ośrodka). Zrezygnowano z elementów mogących budzić więzienne lub wojskowe skojarzenia, takich jak np. organizowanie zbiórek z użyciem gwizdków czy obowiązek noszenia munduru przez funkcjonariuszy pełniących służbę w strzeżonym ośrodku.

Jeszcze inną płaszczyzną działań prowadzonych we współpracy z organizacjami pozarządowymi jest realizowany przez te organizacje szeroki pakiet szkoleń dla funkcjonariuszy Straży Granicznej, w tym w obszarze komunikacji międzykulturowej, zapobiegania i zwalczania zjawiska handlu ludźmi czy wzmocnienia ochrony uchodźców. Również Straż Graniczna przeszkoliła przedstawicieli organizacji pozarządowych i przygotowała ich do realizacji zadań związanych z monitorowaniem przebiegu lotów deportacyjnych.

Opisaną powyżej praktykę można w skrócie scharakteryzować jako prowadzenie przez organy państwa współpracy i dialogu z organizacjami pozarządowymi w celu usprawnienia realizacji określonych aspektów polityki kraju. Główną zaletą takiego podejścia jest podejmowanie decyzji w oparciu o wszechstronny i obiektywny obraz sytuacji oraz wypracowywanie rozwiązań poprzez debatę otwartą na argumenty przy jednoczesnej świadomości własnych celów i istniejących ograniczeń. Warto podkreślić, że na początku 2014 r. będą ponownie prowadzone wspólne z organizacjami pozarządowymi wizyty w strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców, aby sprawdzić, jak wdrażane są przyjęte rozwiązania.

PM