Artykuł ma na celu przybliżenie wybranych problemów w zakresie  sytuacji zdrowotnej cudzoziemców polskiego pochodzenia ze Wschodu studiujących w Polsce. Zawiera on m.in. odpowiedzi na następujące pytania: jak studenci oceniali stan swojego zdrowia przed przyjazdem do Polski i w trakcie studiów? Z czego wynika ewentualne pogorszenie ich stanu zdrowia? Czy mają dostęp do zinstytucjonalizowanej opieki medycznej? Czy korzystają z niej, a jeśli tak, to jak ją oceniają? Kwestie te są prawie niezbadane, mimo że kształcenie Polaków ze Wschodu trwa już od ponad dwóch dekad.

Tekst opiera się na badaniu ankietowym zrealizowanym na potrzeby pracy magisterskiej. Wzięło w nim udział 102 cudzoziemców polskiego pochodzenia studiujących dziennie w roku akademickim 2010/2011 w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Zdecydowaną większość z nich stanowiły osoby z Ukrainy i Białorusi (95 proc.), ale byli także studenci z Kazachstanu i Rosji. Wśród ankietowanych cudzoziemców przeważały kobiety (73 proc. grupy), osoby w przedziale wieku od 17 do 20 lat (60 proc.), młodzież pochodząca z miast (81 proc.), stypendyści Rządu RP (68 proc.) oraz osoby, które posiadały Kartę Polaka (62 proc.).

Samoocena stanu zdrowia
Niewielu ankietowanych przed rozpoczęciem studiów za granicą uważało, że ich stan zdrowia w wyniku podjęcia nauki ulegnie pogorszeniu. Jak wynika z danych zawartych w Tabeli 1, w odczuciu studentów ze Wschodu stan ich zdrowia w trakcie studiów pogorszył się. W kategorii „bardzo dobry” widać spadek o 8 pkt. proc., a w kategorii „dobry” - spadek o 10 pkt. proc. Z kolei w kategorii „zadowalający” możemy zaobserwować wzrost o 18 pkt. proc. Mimo że studenci doświadczyli niekorzystnych zmian stanu zdrowia podczas pobytu w Polsce, to oceniali stan swojego zdrowia pozytywnie - 2/3 badanych określiło je jako „bardzo dobre” lub „dobre”.

Tabela 1. Samoocena stanu zdrowia studentów ze Wschodu przed przyjazdem do Polski i w trakcie studiów^a

Źródło: opracowanie własne.

^a W tabeli nie uwzględniono kategorii „zły” i „bardzo zły”, a także „trudno powiedzieć”, ze względu na znikomy procent takich deklaracji (w granicach błędu statystycznego) lub też z uwagi na brak takich odpowiedzi. Procenty nie sumują się więc do 100.

Prawie 29 proc. studentów zaobserwowało pogorszenie stanu swojego zdrowia. Co ciekawe, kobiety oceniały swoje zdrowie gorzej niż mężczyźni - zarówno przed, jak i po przyjeździe do Polski. Deklaracji „bardzo dobry” u mężczyzn było ponad dwa razy więcej niż u kobiet. Warto jednak zaznaczyć, że - w świetle samooceny badanych - stan zdrowia mężczyzn po przyjeździe na studia pogorszył się w większym stopniu niż u kobiet. Podobnie ta tendencja wyglądała wśród młodzieży pochodzącej ze wsi. Mimo że osoby, które przyjechały z terenów wiejskich, na ogół lepiej oceniały swoje zdrowie, to jednak deklarowały bardziej niekorzystne zmiany zdrowotne.

Samoocenę stanu zdrowia, oprócz płci i miejsca zamieszkania w kraju pochodzenia, warunkowała też ocena sytuacji materialnej i warunków mieszkaniowych - im lepiej były one postrzegane, tym lepsza była ocena kondycji zdrowotnej (wszyscy badani byli mieszkańcami domów studenckich, ale swoje zakwaterowanie oceniali różnie). Wśród studentów, którzy uważali swoją sytuację materialną za dobrą, 12 proc. określiło stan swojego zdrowia jako bardzo dobry, 71 proc. - jako dobry i 17 proc. - jako zadowalający. Natomiast wśród tych, którzy ocenili swoją sytuację materialną jako jedynie zadowalającą, odsetki te wyniosły odpowiednio 10 proc., 47 proc. (mniej o prawie jedną trzecią) i 43 proc. (ponad dwa razy więcej).

Stres i inne czynniki wpływające na stan zdrowia
Jakie czynniki wpłynęły na pogorszenie stanu zdrowia studentów zagranicznych? Przede wszystkim stres i zmiany stanu emocjonalnego, korzystanie z używek i dolegliwości, które były poniekąd skutkiem stresu oraz niewłaściwej organizacji czasu i życia codziennego, jak również sposób odżywiania.

Z deklaracji badanych studentów wynika, że połowa z nich doświadczała stresu i odczuwała jego negatywny wpływ na stan zdrowia. Co trzeci z doświadczających stresu określał go jako częsty i silny. Największym źródłem napięcia nerwowego dla cudzoziemców były same studia (67 proc. odpowiedzi), przede wszystkim ze względu na słabe przygotowanie językowe, niepoprawną wymowę, problemy związane z gramatyką i ortografią. Na większości kierunków studenci ze Wschodu mieli problemy z opanowaniem materiału i specjalistycznego słownictwa, formułowaniem wypowiedzi, zabieraniem głosu w dyskusji i korzystaniem z literatury. Z badań innych autorów wynika, że studenci odczuwają poważną barierę w komunikacji, której przyczyną jest „wschodni” akcent. Konieczność odnalezienia się w nowych warunkach instytucjonalnych i społeczno-kulturowych, rozłąka z bliskimi są również stresujące oraz nieobojętne dla zdrowia.

Kolejnym czynnikiem warunkującym pogorszenie stanu zdrowia wskazywanym przez badanych były zmiany stanu emocjonalnego. 33 proc. studentów nie doświadczyło żadnych tego typu zmian w trakcie pobytu i studiów w Polsce, 29 proc. zadeklarowała zmiany na lepsze, 13 proc. - na gorsze, a 25 proc. miało trudności z udzieleniem jednoznacznej odpowiedzi. Jedna trzecia ankietowanych obcokrajowców ze Wschodu najczęściej doświadczała pozytywnych emocji w trakcie pobytu w Polsce, natomiast ponad połowa wyliczała emocje negatywne, takie jak tęsknota, smutek, poczucie osamotnienia.

Z wypowiedzi cudzoziemskich studentów wynika, że najczęściej dopadało ich przeziębienie (42 proc. wskazań) i katar (30 proc.). Badani udzielili również odpowiedzi na pytanie o inne dolegliwości, które doskwierały im w trakcie studiów. Tabela 2 zawiera deklaracje studentów na ten temat.

Tabela 2. Dolegliwości studentów ze Wschodu doświadczane w trakcie studiów ^b

Źródło: opracowanie własne.

^b Studenci mogli zaznaczyć dowolną liczbę odpowiedzi, więc odsetki nie sumują się do 100.

Jak widać w powyższej tabeli, ponad 2/3 studentów deklarowała zmęczenie i rozdrażnienie, a prawie połowa - bóle głowy. Co piąty narzekał na bezsenność, bóle brzucha i pleców. Dolegliwości, na które skarżyli się badani, najczęściej były powiązane z życiem emocjonalnym, stresem, brakiem właściwego odpoczynku i nieprawidłowym odżywianiem. Jeśli chodzi o ocenę sposobu odżywiania, to ok. 2/3 badanej grupy określiło go jako zadowalający, deklarując jednak nieregularność spożywania posiłków. Nie są to oczywiście dolegliwości charakterystyczne tylko dla studentów ze Wschodu. Świadczą one o niewłaściwej organizacji czasu i braku odpowiedniego odpoczynku. Ponadto, wiele z nich ma podłoże psycho-emocjonalne (są m.in. skutkiem wpływu stresu na organizm).

Z deklaracji badanych na temat korzystania z używek wynika, że prawie połowa ankietowanej młodzieży ze Wschodu paliła papierosy, przy czym co piąta osoba zaczęła palić w trakcie studiów. Ponad 80 proc. studentów przyznało się do picia alkoholu, przy czym jedna na sześć osób zaczęła sięgać po alkohol właśnie na studiach.

Korzystanie z usług instytucji opieki medycznej
„Na początku lat 1990. sytuacja materialna polskich studentów z Kresów wyglądała zupełnie inaczej. Stypendia były wysokie, opieka medyczna bezpłatna (…). Potem, z roku na rok, pogarszało się. Studiującą w Polsce młodzież najmocniej chyba dotknęła reforma opieki zdrowotnej. Gdy ją wprowadzono, o studentach ze Wschodu po prostu zapomniano. Pod koniec lat 1990. nastał czas, że w ogóle nie mieli bezpłatnej opieki zdrowotnej ani szans na nią (…). Nie byliśmy ubezpieczeni do września 2001 r. (…). Teraz też sytuacja nie jest do końca uregulowana. Przyjęto, że składkę zdrowotną opłacać ma uczelnia, na której studiujemy. Nie jest to jednak rozwiązanie docelowe”**.

Przed 1999 r. studenci z zagranicy mogli korzystać z bezpłatnej opieki medycznej w Polsce. Późniejsze zmiany prawne radykalnie zmieniły tę sytuację. Nie uwzględniono studentów cudzoziemców. W razie potrzeby studenci, m.in. zza wschodniej granicy, mogli korzystać z usług prywatnych przychodni. Po nowelizacji ustawy o ubezpieczeniu zdrowotnym z 2001 r. studenci zagraniczni mogą się ubezpieczać na własne życzenie i własny koszt. Osoby posiadające Kartę Polaka mogą korzystać z bezpłatnej pomocy medycznej w nagłych wypadkach, ale określenie „nagłe wypadki” bywa różnie interpretowane i często w pewnym stopniu zależy to od poszczególnych szpitali.

Z badań wynika, że 83 proc. studentów zza wschodniej granicy posiadało ubezpieczenie zdrowotne w Polsce, a 76 proc. miało dostęp do polskich instytucji opieki zdrowotnej. Pozostałe 24 proc. w swej opinii nie miało dostępu do polskiej służby zdrowia bądź nie wiedziało, czy go ma (odpowiednio 11 proc. oraz 13 proc.). Warto zastanowić się, dlaczego 13 proc. cudzoziemców nie wiedziało, czy może korzystać z opieki medycznej. Jaka by nie była odpowiedź na to pytanie, ważne jest, by instytucjom zajmującym się kształceniem obcokrajowców w Polsce zwrócić uwagę na potrzebę rzetelnego informowania studentów w tym zakresie.

10 proc. ubezpieczonych w Polsce studentów zza wschodniej granicy nie wiedziało, czy może korzystać z opieki medycznej w Polsce, natomiast 7 proc. ubezpieczonych uważało, że nie ma dostępu do instytucji opieki zdrowotnej (zob. Tabela 3). Jeśli zsumujemy te odsetki, to otrzymamy 17 proc. ubezpieczonych cudzoziemców, którzy nie wiedzieli, jakie prawa przysługiwały im z tytułu posiadanego ubezpieczenia zdrowotnego. Niewiedza ta może mieć dla nich poważne skutki w razie choroby lub wypadku.

Tabela 3. Czy masz dostęp do instytucji opieki medycznej w Polsce?

Źródło: opracowanie własne.

Spośród studentów mających dostęp do opieki zdrowotnej, 61 proc. korzystało z niej. Z tych, którzy skorzystali z usług publicznej służby zdrowia, 46 proc. było zadowolonych, natomiast 35 proc. postrzegało korzystanie jako neutralne doświadczenia (nie byli ani zadowoleni, ani niezadowoleni). Tylko 10 proc. deklarowało zdecydowane niezadowolenie.

W odpowiedzi na pytanie „Gdzie w razie potrzeby korzystasz z usług instytucji opieki zdrowotnej (u siebie w kraju, w Polsce czy gdzie indziej)?” studenci zagraniczni najczęściej wskazywali kraj swojego pochodzenia - 66 proc. Polskę natomiast wymieniło 47 proc. badanej grupy. Częstsze korzystanie z opieki zdrowotnej w kraju pochodzenia da się wytłumaczyć możliwością wizyty u znajomego lekarza, łatwiejszą komunikacją w swoim języku, umiejętnością odnalezienia się i załatwienia spraw w znajomych instytucjach oraz bliskością i wsparciem rodziny podczas leczenia.

Podsumowując należy podkreślić konieczność monitorowania sytuacji zdrowotnej studentów ze Wschodu. Ważne jest docieranie do nich z informacją na temat dostępu do polskiej służby zdrowia, sposobów radzenia sobie ze stresem oraz jego źródłami (których w wypadku osób zza wschodniej granicy jest zapewne więcej niż w wypadku studentów z Polski) oraz propagowanie wśród studentów zdrowego stylu życia.

* Artykuł powstał na podstawie pracy magisterskiej pt. „Sytuacja materialna i zdrowotna cudzoziemców polskiego pochodzenia studiujących w Lublinie”, napisanej i obronionej w 2012 r. pod kierunkiem prof. Zofii Kawczyńskiej-Butrym w Instytucie Socjologii UMCS w Lublinie, którego Autor jest absolwentem.

** Wolny M. (2003), Studenci ze Wschodu, „Forum Polonijne” nr 6. Źródło: http://smokwarszawa.w.interia.pl/publikac/studenci.htm, dostęp 28.10.2011 r.