Od 1 maja 2015 r. obowiązuje nowe rozporządzenie regulujące m.in. uproszczoną procedurę zatrudniania cudzoziemców ze Wschodu (na podstawie oświadczeń o zamiarze powierzenia pracy) przez co najwyżej sześć miesięcy w ciągu 12 miesięcy. Choć z przepisów mogą obecnie korzystać obywatele  sześciu krajów (Armenii, Białorusi, Gruzji, Mołdowy, Federacji Rosyjskiej i Ukrainy), to zdecydowana większość oświadczeń rejestrowana jest dla pracowników z Ukrainy.

Od początku funkcjonowania tej procedury obserwowano nadużycia związane głównie z tym, że osoby bądź podmioty niezamierzające lub niemające możliwości zatrudnienia cudzoziemca rejestrowały nadmierne liczby oświadczeń, nierzadko odpłatnie. Cudzoziemcy, dla których takie oświadczenia były rejestrowane, uzyskiwali na tej podstawie wizy pozwalające im na wjazd do Polski, po czym czasem podejmowali pracę u innych pracodawców w Polsce lub innych krajach UE. Zdarzały się też przypadki przerabiania i fałszowania oświadczeń.  

Wytyczne MPiPS z maja br. dla pracowników urzędów pracy zawierają dobre praktyki w zakresie zapobiegania wspominanym nadużyciom, ale mają charakter zaleceń, a nie moc wiążącą. Ani z ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z 2004 r., ani z kluczowego w tym kontekście aktu wykonawczego do niej, tj. rozporządzenia z 21 kwietnia 2015 r., nie wynika bowiem, czy i jakie konsekwencje ponoszą urzędnicy rejestrujący oświadczenia składane przez osoby bądź podmioty niezamierzające zatrudniać cudzoziemców oraz czy i jakie konsekwencje ponoszą „fikcyjni pracodawcy”. Dopiero sytuacja pracodawców powierzających pracę cudzoziemcom wbrew przepisom oraz pracowników cudzoziemskich nielegalnie zatrudnionych jest na gruncie prawa obwarowana konkretnymi sankcjami (opisanymi również we wzorze oświadczenia). 

Ale co w sytuacji, gdy rejestrowanie oświadczeń jest sposobem na uzyskanie dochodu, a samo oświadczenie ma pomóc jedynie w zdobyciu wizy? Wydaje się, że rośnie świadomość problemu i potrzeby działania. Jednak środki obecnie wykorzystywane pozostają zbyt „miękkie”, nieprecyzyjne i w dużej mierze pozalegislacyjne. Powiatowe urzędy pracy informują na swoich stronach o ograniczeniach, które nie mają źródła ani w obowiązującym prawie, ani w dostępnych wytycznych MPiPS z maja 2015 r. (jak np. to, że osoba fizyczna mająca stabilne i regularne źródło dochodu, niemogąca zaspokoić potrzeb na lokalnym rynku pracy może zarejestrować maksymalnie cztery oświadczenia w ciągu sześciu miesięcy). Zaleca się, by pracodawcy informowali o niepodjęciu pracy przez cudzoziemca bądź rezygnacji z jego zatrudnienia. To pierwsze zalecenie przypomina procedurę korzystania z zezwoleń na pracę cudzoziemców, ale w wypadku oświadczeń nie ma takiego obowiązku (a więc i sankcji za brak jego realizacji), to drugie można by nawet uznać za korzystne rozwiązanie, ale nie jeśli cudzoziemiec wjechał już do Polski i zmierza do pracodawcy, który zarejestrował oświadczenie. Wtedy bowiem cudzoziemiec, uboższy o środki przeznaczone na podróż, traci podstawy prawne dalszego pobytu w Polsce, chyba że otrzyma inne dokumenty zezwalające mu na pracę. A nie może zwlekać z ich uzyskaniem, gdyż prawo polskie (z pewnymi wyjątkami) nie przewiduje w takiej sytuacji możliwości pobytu w celu poszukiwania pracy. Niewątpliwie w zapobieganiu nadużyciom procedury i ochronie pracowników cudzoziemskich pomocny byłby ogólnopolski rejestr oświadczeń. Ale mimo powtarzanych od lat zapowiedzi, wciąż go nie ma. Znowu brakuje podstaw prawnych.

Czy z perspektywy pracodawców i pracowników tzw. uproszczona procedura staje się coraz trudniejsza? Pozostaje bezpłatna, ale coraz częściej wymogiem jest składanie oświadczeń drogą elektroniczną. Potencjalni pracodawcy mają podlegać wnikliwszej weryfikacji pod kątem możliwości zatrudnienia cudzoziemców, a czas rejestracji oświadczenia jest zwykle wydłużony. Procedura traci więc na elastyczności, ale w imię walki z nadużyciami. Tymczasem, liczba rejestrowanych oświadczeń wciąż rośnie - w całym 2014 r. zarejestrowano ich 387 398, a tylko w pierwszym półroczu 2015 r. - 410 808. Ile z nich rzeczywiście posłużyło cudzoziemcom do podjęcia legalnie pracy w Polsce?       

MoS